بررسی روش شناسی و روش پژوهش دانشمندان مشهور مسلمان ایرانی سده های چهارم و پنجم هجری قمری

معرفت بشری در مسیر تکامل خود، منزل گاه های متفاوتی را اختیار کرده است. امروزه بر سر این نکته اختلاف چندانی وجود ندارد که درباره ی خاستگاه معرفت، نمی توان به طور قطع اظهار نظر کرد. در آثار تاریخیِ بر جای-مانده از دوران های قدیم و اندک اطلاعات موجود، می توان نقش حوزه های جغرافیایی مختلفی را همچون چین باستان، بین النهرین و شمال آفریقا، در گسترش زمینه های مختلف معرفت بشری و تقویت بنیان های اساسی آن، پر رنگ دید. سیر حکمت از این حوزه های جغرافیایی به یونان باستان در همراهی با شرایط مختلف جامعه ی آن روزگار یونان ساختمان جدیدی از دانش و معرفت را در زمینه های متنوعی بنا نهاد و نوابغ یونان سهم خود را در حرکت تکاملی دانش بشری به خوبی ایفا کردند. بعد از افول ستاره ی یونان در اندیشه ورزی و تنگ شدن عرصه بر اندیشمندان آن دیار، کاروان دانش در جستجوی منزل گاهی جدید برای نوزایی، جان های تشنه ی معرفتِ مسلمانان را رصد کرد و قلب های آکنده از شوقِ به دانستن آنان را که با آیات و روایات به حرکت درآمده بود مأمن مناسبی برای رشد و شکوفایی یافت. بنابراین سیر حکمت و معرفت در گذر زمان به دنیای اسلام نیز رسید و بر اساس مدارک موجود، نقش دانشمندان مسلمان در پیش برد علم و دانش، انکارناپذیر است. پیشرفت مغرب زمین در حوزه های مختلف در طول دو قرن اخیر و دست یابی به توانائی های متنوع علمی، فنی و مهندسی، صنعتی، مالی، سیاسی، نظامی و ... که یک شکاف عمیق میان آن ها و دیگر مناطق به وجود آورده است، زمینه-ی شکل گیری این تصور را در اذهان مردم مغرب زمین فراهم کرده است که فرهنگ خود را حائز مشخصه هایی بدانند که مبنای این رشد چشم گیر قرار گرفته اند و بالتبع دیگران را فاقد این ویژگی قلمداد می کنند. از نظر آن ها، استقراء و کاربرد منطق، متعلق به خودشان است و مشرقیان از این عناصر بی بهره اند و درعوض اهل مکاشفه و شهودند. از طرفی می توان ادعا کرد که میان روش پژوهش هر شاخه از معرفت بشری با همان شاخه، همبستگی متقابل وجود دارد. البته این همبستگی به گونه ای نیست که نتوان به صراحت بر این نکته پای فشرد که روش پژوهش هر علم بر خود آن علم مقدم است. حال پرسش این است که اگر دانشمندان مسلمان توانستند در طول چند قرن حاکم بلامنازع قلمرو معرفت های بشری باشند و افق های جدیدی در عرصه های مختلف علمی پدیدار سازند به چه روش های علمی استناد جسته اند و آیا اصولاً روش شناسی و روش های پژوهشی که بتوان به کمک آن بر معتبر بودن یافته هایشان مهر تأیید زد، به کار گرفته اند؟ و این که از این رهگذر آیا می توان خط مشیِ علمی و پژوهشی آنان را با دست آوردها و معیارهای امروز بشر در عرصه های پژوهشی سنجید و قالبی مستدل و مستند برای گزینش و اختصاص ایشان به هر کدام از آن ها پایه ریزی نمود؟ بر این اساس فهم و اطلاع از روش شناسی و روش های پژوهشی که دانشمندان مشهور مسلمان ایرانی در دوره ی طلایی نهضت علمی دنیای اسلام مورد استفاده قرار داده اند، هدف اصلی پژوهش قرار گرفت. این هدف به ویژه از آن رو حائز اهمیت است که تقریباً در اکثر منابع مربوط به روش های پژوهش، نام و نشانی از تلاش های دانشمندان مسلمان در این زمینه دیده نمی شود. در این میان با توجه به نقش بارز ابوریحان بیرونی و ابن سینا در گسترش مرزهای دانش، بررسی موضوع پژوهش بر تعدادی از آثار ایشان متمرکز گردید.